1926-cı ildə Bakıda çəkilmiş bir fotoşəklin hekayəsi
Zera BEKİROVA,
"NENKECAN" jurnalının baş redaktoru,
Avrasiya Yazıçılar Birliyinin üzvü.
II.
Krımla Azərbaycan arasında elmi, mədəni, ədəbi və iqtisadi əlaqələrin tarixi 18-19-cu əsrlərə gedib çıxır. Böyük mütəfəkkirimiz İsmayıl Qasprinski “Tərcüman” qəzetini Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri Həsən bəy Zərdabi, Şəmsi Əsədullayev, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Əlimərdan bəy Topçubaşovun mənəvi və maddi dəstəyi olmasaydı, onu çap etdirə bilməzdi. Bu insanlara hər zaman minnətdarlıq borcu olan İsmayıl Qasprinski mütəmadi olaraq onların təkcə Azərbaycan və Krım üçün deyil, bütün Türk dünyası üçün xeyirxah əməllərini, dəstəyini oxucularına çatdırır.
Azərbaycanla ailə əlaqələri İsmayıl bəy Qasprinskinin qızı, həmkarı, ilk qadın jurnalı “Aləm-i Nisvan”ın baş redaktoru Şəfiqə xanım Qasprinski Azərbaycan Respublikasının ilk Baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyli ilə ailə həyatı qurub. Damarlarında həm Azərbaycan, həm də Krım tatar qanı axan Zöhrə və Niyazi doğulduqdan sonra daha da gücləniblər.
Çar Rusiyasının polkovniki, Krımın inkişafında böyük xidmətləri olan xeyriyyəçi İsmayıl Müftizadə də İsmayıl bəy Qasprinski kimi Azərbaycanla qohumluq əlaqələri qurub. Onun qızı Məryəm xanım Müftizadə 1918-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun polkovniki, 1920-ci il Gəncə üsyanının rəhbərlərindən biri Cahangir bəy Kazımbəylə ailə həyatı qurur.
Azərbaycanlı çörəkçilər sülaləsinin hərbi komandiri Cəfər bəy Rüstəmbəyov Birinci Dünya müharibəsi illərində Krımda xəstəxanada xidmət edib. Müharibədən sonra Simferopolda qalıb, şəxsi hakim kimi çalışıb. Eyni zamanda o, məşhur Krım zadəgan ailəsinin üzvü Safiyə Qıpçaqskaya ilə ailə həyatı qurub. Qeyd edək ki, İkinci Dünya müharibəsində qəhrəmanlıq göstərmiş Azərbaycan qadınları arasında mütləq Safiyə Qıpçaqskaya-Rüstəmbəyovanın adı çəkilir.
Azərbaycanla Krım arasında belə səmimi dostluq münasibətlərindən yüzlərlə misal çəkmək olar. Daha bir məşhur Krım tatarı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə xidmət edir. Litva tatarı, Azərbaycanda Məmməd bəy Sulkeviç kimi tanınan Süleyman Sulkeviç 1918-ci ilin aralarında Azərbaycana gəlib və 1919-cu il martın 26-da Azərbaycan hərbi qüvvələrinin baş komandanı təyin edilib. Elə həmin illərdə Krımdakı xeyriyyə cəmiyyətlərinin, Azərbaycanın Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev kimi neft milyonçularının maliyyə dəstəyi hesabına gənclər Bakıya dini-mədəni ali təhsil ocaqlarında oxumağa gedirdilər.
Sonralar Bakı Dövlət Universitetində Maddələr strukturu kafedrasını açmış, ömrünün sonuna kimi bu universitetdə dərs demiş, çoxsaylı azərbaycanlı alimlər yetişdirmiş, Bağçasarayda doğulmuş yüzlərlə belə gəncdən daha biri, məşhur Tarpı nəslinin layiqli nümayəndəsi Rəhmi Həsənovdur. Bu yazıda həm Krım, həm də Azərbaycan tarixi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Rəhmi Həsənovun arxivində olan nadir foto haqqında ətraflı məlumat vermək niyyətindəyik. 1926-cı ilin martında 1-ci Türkoloji Qurultay zamanı çəkilmiş fotoşəkildə 49 nəfər Krım tatar ziyalısı təsvir olunub. Fotonun altında belə bir yazı var: "Bakı ali məktəblərinin tələbələri ilə türkoloji qurultaya gələn Krım nümayəndələri. 1926. mart"
Onların hamısını həmin illərdə Azərbaycan Respublikası İcraiyyə Komitəsinin rəhbəri Səmədağa Ağamalıoğlu Azərbaycana dəvət etmişdi. Qurultayın başlamasına on altı gün qalmış Krımda çıxan “Yeni dünya” qəzetinin 1926-cı il 10 fevral tarixli nömrəsində “Krım tələbələri Azərbaycanda” (Bakı müxbiri) başlıqlı məqalə dərc olunur.
“Bakıda ali məktəblər olduğundan və Krım gənclərinin əksəriyyəti tatar orta məktəblərini bitirdiyindən, 1921-22-ci illərdən Krım tatar tələbələri buradadır. Krımlı tələbələrin əksəriyyəti Krım Tələbələr Evindədir. Tələbə evi bu ilə qədər bərbad vəziyyətdə idi. Amma bu il Krım Xalq Komissarları Sovetinin razılığı ilə imkan daxilində otaqlarımızı təmir etdik. Biz Krım Təhsil Komissarlığının köməyi ilə bəzi çatışmazlıqlarımızı tamamlamaq niyyətindəyik. Tələbələrin 50 faizi Krım Təhsil Komissarlığının, 20 faizi Azərbaycan hökumətinin, 30 faizi isə 3-4 həmkarımız istisna olmaqla, dövlət qurumlarının maliyyə dəstəyi sayəsində dövlət qurumlarında çalışır. Ancaq bu dörd dostun maddi vəziyyəti çox pisdir. İndi biz hər gün Krım Təhsil Komissarlığının köməyini gözləyirik. Bu qədər maliyyə təzyiqi altında olmağımıza baxmayaraq, informasiya baxımından ilk yeri krımlı şagirdlərin oxuduğu məktəblər tutur”.
Tarixi sənədlərə əsaslanaraq qeyd etmək lazımdır ki, həmin illərdə professor, “Milli partiya”nın liderlərindən biri Bəkir Çobanzadənin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda olmuş müəllim və tələbələr Bakıda “Krım Cəmiyyəti”ni yaratmışlar. Azərbaycan ali məktəblərində təhsil almağa gedən gənclərin bir qismi sonradan Krıma qayıdıb.
Adıçəkilən Rəhmi Həsənovun qardaşı qızı Ülkər xanımın həyat yoldaşı, fəal ictimai xadim Səyyar Murtazayev fotoda təsvir olunan şəxslərin şəxsiyyətlərini, adlarını və tərcümeyi-hallarını müəyyən etməyə çalışır və bu işə çoxlu vaxt və enerji sərf edir. Bu işdə ona Hüseyn Kürkçü, Asan Refatovun bacısı Aişə Refatova və Əhməd-Zuhdi Tarpi kömək edir. Fotonun qəhrəmanlarının əksəriyyəti kommunist rejiminin qurbanları olub və 1937-39-cu illərdə edam ediliblər, sağ qalanlar isə 1944-cü ildə deportasiya ilə müxtəlif ölkələrə səpələniblər. Bu foto və şəklin personajları haqqında ilk məqalə 1996-cı ilin oktyabrında Ağməsciddə çıxan “Krım” qəzetində dərc olunub. Daha sonra digər milli nəşrlərdə dərc olunub. Şəkildəki bəzi şəxslərə onun adından başqa heç bir məlumat verilmir.
Məsələn, “Çobanzadə Dilarə (xanım) Bəkir Çobanzadənin həyat yoldaşıdır. Başqa məlumat yoxdur” (Dilarə Bulqakova Bəkir Çobanzadənin birinci həyat yoldaşıdır. Krımda qadın hərəkatına başlayan ən fəal, savadlı və cəsur qadınlardan biri Dilarə xanım Bulqakova qədim Krım tatar zadəganlarından olan Bulqak sülaləsindən idi). “Bəkirbayev Osman – aqronom, başqa məlumat yoxdur”; “Mustafa Çələbiyev – neft mühəndisi, taleyi məlum deyil”; “İsmayıl Salicanov – məlumat yoxdur”... . Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, foto çəkiləndən 100 il keçsə də, bu müddət ərzində xeyli araşdırmalar aparılsa da, hələ də tam və dəqiq məlumatımız yoxdur.
Araşdırmalar davam etdikcə fotodakı insanlar – Krım tatar ziyalılarının ən parlaq nümayəndələri haqqında son illərdə qazandıqları biliklər Birinci Türkoloji Qurultayın 100 illiyinə həsr olunmuş kitabda təqdim olunacaq.
Dilarə Bulqakova
Məşhur siyasətçi Cəfər Seyidəhməd Kırımer “Bəzi xatirələr” kitabında qadın hərəkatının başlanğıcını belə təsvir edir: “Qadın komitələrinin mərkəzi təşkilatında ziyalı xanımlar, müəllimlər çalışırdı. Bunun başlanğıcında İsmayıl bəy Qaspralının qızı Şəfiqə xanım inamla və şövqlə qadınların fəaliyyətini təkmilləşdirməyə, bütün istiqamətlərdə əlaqələr yaratmağa, qadınlarımızı həvəsləndirməyə çalışırdı.
Bu istiqamətdə Şəfiqə xanımdan başqa, İlhamiyə Toxtar, Ayşə İshaq, Xədicə Avcı unudulmaz xidmət göstərmiş, hətta işlədikləri müddətdə bir çox təhlükələrlə üzləşmişlər. Yalta Dərəköy Qadınlar Komitəsində çalışan gənc qız və xanımların, xüsusilə Dilarə Bulqakın qadın hüquqlarının müdafiəsi üçün tez-tez toplantılar keçirməsi, yığıncaqlarda sərt çıxışlar etməsi bölgədəki irticaçıları qəzəbləndirmiş, hətta onları qaynar nöqtəyə çatdırmışdı...” (Cəfər Seyidəhməd Kırımer. Bəzi xatirələr. İstanbul.1993).
Dilarə Bulqakova 1895-ci ildə Yaltanın yaxınlığındakı Dərəköy kəndində varlı mülkədarlar Əli Mirzə Bulqakov və Zore Sultan xanımın ailəsində anadan olub. Ailənin Dilarədən başqa oğulları Bəxtiyar, Kutliyar və qızları Gülnar olub. Əli Mirzə bütün övladlarına ali təhsil verməyə çalışırdı. Əsrin əvvəllərində Krımda baş verən siyasi fəlakət bu ailəyə çoxlu fəlakətlər gətirdi. Gülnar inqilabdan əvvəl vəfat edib. Kutliyar 1927-ci ildə Sudakda boğuldu. Bəxtiyar Bulqakov bir müddət Bakıda Azərbaycan məktəbində rus dilindən dərs deyib. Onun taleyi haqqında demək olar ki, heç bir məlumat yoxdur. 1917-ci ildə Dilarə xanım özü kimi zadəgan nəslindən olan Mustafa Qıpçakskinin oğlu İsmayılla ailə həyatı qurur.
23 fevral 1919-cu ildə anadan olan Dilarə və İsmayılın yeganə övladlarına babaları Mustafanın adı verilib. Ancaq ailənin ömrü çox çəkmir. Həmin illərdə Dilarə Bulqakova məşhur türkoloq, şərqşünas, şair Bəkir Çobanzadə ilə təkcə Krımda deyil, bir çox başqa ölkələrdə eşq yaşayır. Tezliklə onlar ailə qururlar və Dilarə Bulqakova ərinin soyadını Dilarə Çobanzadəyə dəyişib. Bəkir Çobanzadə Dilarə xanımın oğlu Mustafanı öz oğlu kimi sevir və onu rəsmən övladlığa götürür. Mustafa Çobanzadə də atası kimi qəbul ediyi bu insana sevgi və hörmətini ömürlük saxlayır. 1925-ci ildə Bəkir Çobanzadə Azərbaycan hökumətinin başçısı Səməd Ağamalıoğlu tərəfindən Bakıya Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya kafedrasının müdiri vəzifəsinə dəvət olunur. O, həyat yoldaşı və oğlu ilə birlikdə Bakıya gedir.
* * *
Rəhmi (Tərpi) Həsənov: Düz 100 il əvvəl Azərbaycana təhsil almağa gəlib və ömrünün sonuna kimi ona təhsil verən, çoxlu imkanlar yaradan ölkəyə vicdanla xidmət edib. Rəhmi Asan oğlu Tarpi Bağçasarayda dindar və ziyalı ailəsində anadan olub. On bir yaşı olanda atası Asan Tarpı ağır xəstələnir və anasını, dörd bacısını ona əmanət edir. Rəhmi on iki yaşında ailə başçısı olur. O, Krım Xeyriyyə Cəmiyyəti adından və Bəkir Çobanzadənin təklifi ilə Bakıya gəlib. Rəhmi Müəllim özü gündəliyinə belə qeydlər qoyub: “1925-ci ildə Bağçasaray Rəssamlıq və Sənaye Məktəbini bitirdikdən sonra qardaşım Zühdinin məsləhəti ilə Bakıya gəldim. Bu yerdə Maqsud Cavadov, Malik Ramazanzadə və onun ailəsi ilə tanış oldum. Məmmədali Həşimzadə ilə dostluğum həyatımda yeni səhifə açdı. Bakıda həyatımın ilk üç ili Tibb İnstitutunda oxuyan qardaşım Zühdinin yanında keçdi. Həyatımda böyük rol oynayan şəxslərdən biri də Zahid Xəlilov və Mehdi Sadıq oğlu Əliyevdir. Əmirxanov Həbibulla İbrahim oğlunun da münasibəti əsl dostluq münasibəti idi. Bu insanların yüksək səviyyələri, mənə qarşı dönməz mehriban münasibəti məni ikinci vətənim hesab etdiyim Bakı ilə əlaqələndirdi”. Rəhmi müəllim əvvəlcə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun təbiət-riyaziyyat fakültəsinə daxil olub. Nərimanov adına Texnikumda fizika fənnindən dərs deməyə başlayıb. 1930-cu ildə institutu fərqlənmə diplomu ilə bitirib və müəllim kimi işə düzəlib. Azərbaycan Dövlət Universitetinə daxil olub və ömrünün sonuna kimi bu elm ocağında çalışıb. 1942-1967-ci illərdə nəzəri fizika kafedrasının müdiri, 1967-1972-ci illərdə isə açdığı Maddənin quruluşu kafedrasının müdiri olub. Bu kafedraların dosenti və professoru elmi adını qazanıb. Yüzlərlə gənc alimin elm sahəsinə daxil olmasına yol açıb, onların elmi müəllimi olub. O, haqlı olaraq Azərbaycanda nəzəri fiziklərin lideri sayılırdı. Alimin 100 illik yubileyi ərəfəsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru M.İ.Əliyev və Bakı Dövlət Universitetinin Maddənin strukturu kafedrasının müdiri E.A.Məsimovun imzaladığı rəsmi bəyanatda deyilir: “Professor R.G.Həsənov termodinamika, statistik fizika, elektrodinamika, kvant mexanikası, atom və nüvə fizikası üzrə Rusiya və Azərbaycan kurikulumlarının hazırlanmasına böyük töhfə verib, dərsləri iki dildə aparıb. Respublikanın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında işlədiyi müddətdə onun yetişdirdiyi yüzlərlə fizik, kimyaçı və mühəndisdən bir çoxu akademik, NANA-nın müxbir üzvü, elmlər doktoru, görkəmli dövlət və ictimai xadim olublar”.
Bakı Dövlət Universitetindən Rəhmi Həsənov, onun tələbələri, yaxınları haqqında məlumat aldım. Rəhmi müəllimin tələbəsi, Lütfi Zadə adına Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Nemət Məmmədov “Dünyaya böyük sevgi lazımdır” kitabında “Dünya zəka olmadan yaşaya bilməz” başlığı ilə Rəhmi Həsənova həsr olunmuş məqalə dərc etdirib. Nemət Məmmədov, Lütfi Zadə adına Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü: “Mənim ona münasibətim adi tələbə-müəllim münasibətindən tamam fərqli idi. Bizim Fizika və Elektronika kafedrasının laboratoriyaları Bakı Dövlət Universitetinin əsas korpusunun 1-ci mərtəbəsində, daha sonra isə Material quruluşu kafedrasının laboratoriyaları yerləşdiyindən kafedralarına gedərkən bizim qapımızdan keçirdilər. Demək istəyirəm ki, biz tez-tez görüşürdük. Onun yanında həmişə insanlar otururdu. Sadəcə yanından keçirsə, mütləq dayanıb halımı soruşacaq. O ya indicə oxuduğu bir şey haqqında fikirlərini bölüşər, ya da müəyyən müsbət enerji verən hansısa ideyanı müzakirə edərdi. "Şagird bizim məhsulumuzdur. Yəni şagirdindən şikayət edən müəllim ilk növbədə özündən şübhələnməlidir" deyən şagirdlərindən şikayət edən müəllimlərə əsəbiləşərdi, Rəhmi müəllim... Onun nikbinliyi və gələcəyə qoyduğu irs – onun davamçıları heç vaxt unudulmayacaq!".
Mila Eyyubova, Rəhmi Həsənovun bacısı Fəxriyyənin qızı, fizika müəllimi: Əsl alim, istedadlı pedaqoq, təcrübəli müəllim, geniş biliyə malik, elm adamları haqqında deyilə biləcək eyni və digər sözləri heç bir şübhəsiz Rəhmi dayı haqqında da demək olar. Gənclik illərində təhsil almağa Bakıya gəlib, yüksək səviyyəsi, öyrənməyə həvəsi ilə müəllimlərin hörmətini qazanıb.
O, həm Azərbaycan, həm də rus dillərində mühazirələr oxuyub, fizika sahəsinə aid bir çox terminləri Azərbaycan dilinə Rəhmi Həsənov tərcümə edib. Əmim həm bizim, qohumları arasında, həm də Azərbaycanın elmi dairələrində, universitet müəllimləri və tələbələri arasında böyük nüfuza malik idi. Mənzili kitablarla dolu olan dayısı Asan Tarpı arxivinin yoxa çıxmasına çox üzüldü. Onlar Krımdan çıxanda atasının əlyazmalarını, köhnə kitablarını sandıqçada göndərib, baqaj kimi göndərib. Azərbaycana gələndə gördü ki, sinənin içində kitab əvəzinə daşlar var. O, Krımı heç vaxt unutmur, həmişə bu haqda bizə danışır və bir gün öz vətəninə qayıtmağı arzulayır. 1989-cu ildə Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımız Krıma qayıtmaq hərəkatına başlayanda əmimin sözləri mənim qərarıma təsir etdi. Amma çox təəssüf ki, əmim qəfil xəstələndi və ömürlük arzusuna çatmadı. O, 1989-cu ildə dünyasını dəyişib və əbədi olaraq sevimli Azərbaycanda qalıb.
Emma Hacıyeva, Azərbaycan dövlət xadimi Abbas Hacıyevin qızı, fizik: Rəhmi Həsənoviç hamımızın ən yaxın adamı idi, ona ancaq “əmi” deyə müraciət edirdik. Atam öldürüldü, mən yetim qaldım. Amma Maya bibimlə Rəhmi bibim heç vaxt mənə yetimliyimi hiss etdirməyiblər. Məktəbi bitirib fizik olmaq qərarına gələndə Rəhmi əmi çox sevindi. Onun mühazirələri təkcə fizikanın böyüklüyünü göstərməklə məhdudlaşmırdı, həm də hər bir fiziki alim haqqında elə maraqlı tarixi məlumatlar verirdi ki, biz tələbələr bu dərsləri səbirsizliklə gözləyirdik. Rəhmi dayı təkcə fizik deyil, həm də lirik şeir həvəskarı idi. Bizi o dövrlərdə bir çox haram şairlərin yaradıcılığı ilə tanış edən Rəhmi Günü idi. Rəhmi Həsənov mənə ilk dəfə Osip Mandelstamın şeirlərini oxudu.
Aida Tağızadə, Azərbaycanın Əməkdar artisti, sənətşünaslıq namizədi, Azərbaycan Konservatoriyasının Musiqi tarixi kafedrasının keçmiş müdiri. Hər bir insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında bir insanın həmişə daha çox təsiri olur. Mənim taleyimdə belə bir insan xalam Maya Hacıyevanın əri Rəhmi Həsənoviç Həsənov olub. Gözəl, gənc qız olan Maya bibim artıq xeyli qoca olan Rəhmi Həsənovla evlənəcəyini bildirəndə ailə üzvləri bir az təəccübləndilər. Amma Rəhmi Həsənoviçlə görüşəndən sonra səbəbini anladılar. Bu insanı sevməmək, heyran olmamaq mümkün deyildi. O, həm ali təhsilli alim, həm də əsl insan kimi bütün xüsusiyyətləri, mənəvi ucalığı, öz xalqına sonsuz məhəbbət və ehtiramını özündə cəmləşdirir. O, öz millətini türk millətinin tərkib hissəsi kimi bizə təqdim etdi. Türk şairlərinin əsərlərini ilk dəfə ondan eşitdim və əzbərlədim. Onun ədəbiyyatdan biliyi, həm ana dilində, həm azərbaycanca, həm də rusca şeirlər oxuması məni heyran etdi. Onun evində Azərbaycanın ən görkəmli alimləri toplanırdı. Mənim peşə seçimimdə Rəhmi Həsənoviçin də böyük təsiri olub. Mən onu mənəvi atam kimi tanıyırdım və onu öz atam kimi sevirdim və hesab edirdim. O, vətəni Krımı sevirdi, ikinci vətəni Azərbaycanı da eyni məhəbbətlə sevirdi. Azərbaycan da, Azərbaycan xalqı da onunla eyni cür davranırdı. Sevdi, hörmət etdi və unutmadı”.
1926-cı ildə Bakıda çəkilmiş tarixi fotoşəkildəki digər 47 nəfər haqqında yaxın vaxtlarda çap olunacaq kitabımda ətraflı oxuya bilərsiniz.
Hazırladı: Almaz Ülvi
